Οι εκδόσεις Επίκεντρο πραγματοποίησαν εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου του Κώστα Αναγνωστόπουλου: «Ανάμεσα στο ρομάντζο της επανάστασης και το στερέωμα της αντίδρασης», την Πέμπτη 21 Απριλίου, στο Free Thinking Zone. Για το βιβλίο μίλησαν οι:
και ο συγγραφέας του βιβλίου, Κώστας Αναγνωστόπουλος. Τη συζήτηση συντόνισε ο Πέτρος Παπασαραντόπουλος. Σας ευχαριστούμε θερμά για την παρουσία και συμμετοχή σας. *Ακολουθεί αναλυτική παρουσίαση από την σελίδα της Bookia: Τη συζήτηση συντόνισε ο εκδότης του Επίκεντρου, Πέτρος Παπασαραντόπουλος, ο οποίος καλωσόρισε το κοινό στην αίθουσα και απέφυγε να αναφέρει τον τίτλο του βιβλίου, «Για οικονομία χρόνου», όπως σχολίασε αστειευόμενος το μάκρος του και εξέφρασε τη λύπη που 49 χρόνια μετά την πτώση της δικτατορίας, «Βιώνουμε φαινόμενα που θέτουν εν αμφιβόλω το δημοκρατικό κεκτημένο της μεταπολίτευσης». Συνέχισε αστειευόμενος δηλώνοντας ότι η παρούσα συνάντηση, λόγω σύνθεσης, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μία πλατιά ολομέλεια του «Ρήγα Φεραίου», της νεολαίας του «ΚΚΕ εσωτερικού», όπου, «Η γραμματεία του γραφείου του συμβουλίου της οργάνωσης σπουδάζουσας, παρουσία του γραμματέα της οργάνωσης, έχει καλέσει σε απολογία τον μόνο από τους πέντε του πάνελ ο οποίος ερωτοτρόπησε με τη Β’ Πανελλαδική, τον Ηλία Κανέλη, που καλείται να απολογηθεί για την αντικομματική, λιγκβινταριστική, φραξιονιστική και αβανγκαρντιστική συμπεριφορά του. Το γραφείο θα τον ακούσει όπως έχει τη δημοκρατική υποχρέωση αλλά η απόφαση έχει ήδη ληφθεί». «Ποτέ!», αναφώνησε ο κος Κανέλης και για την υπεράσπισή του επικαλέστηκε το μικρό της ηλικίας του, τότε. Ο εκδότης εξέφρασε τη δυσκολία να μιλήσει για το πόνημα ενός ανθρώπου, του Κώστα Αναγνωστόπουλου, με τον οποίο, όπως είπε, συνδέεται με αδιάλειπτη φιλία πάνω από 40 χρόνια, ο οποίος αυτοσυστήνεται στον πρόλογο του βιβλίου ως εξής, «Δεν είναι εύκολα τα πράγματα για όποιον αρνείται, από τη μία να υποκύψει στον κυνισμό ενός αχαλίνωτου καπιταλισμού ή ενός κρατικιστικού σοσιαλισμού και από την άλλη να εγκλωβιστεί σε έναν ακραίο συντηρητισμό που περιχαρακωμένος στο πλαίσιο ιστορικών και παραδοσιακών κοινοτήτων, είναι γεννήτορας λυσσαλέας αντίδρασης προς την αλλαγή σε έναν κόσμο που αλλάζει ταχύτατα. Υπάρχει σήμερα ένα σώμα γνώσεων που μας επιτρέπει να προσδοκούμε ότι ένας άλλος δρόμος είναι δυνατός». Ως στόχο του βιβλίου όρισε την αποδόμηση με συστηματικό τρόπο «ενός τερατουργήματος που ακούει στο όνομα «homo economicus», το οποίο οδηγεί στην παραδοχή των θεωριών της ορθολογικής επιλογής». Αυτός «ο ψυχοπαθής» homo economicus το μόνο που θέλει και ξέρει να κάνει είναι να μεγιστοποιεί το μέγεθος του συμφέροντός του. Αυτή η άποψη έχει κυριαρχήσει και στην οικονομική επιστήμη, την πολιτική θεωρία και το δίκαιο, ότι δηλαδή ο άνθρωπος αποφασίζει ορθολογικά μόνον όταν επιδιώκει ο ίδιο συμφέρον. Ως απόσταγμα του έργου του συγγραφέα χαρακτήρισε τη διαρκή διαπάλη μεταξύ του αλτρουισμού και της ιδιοφέλειας και ανέφερε την αντίστοιχη θέση του Κέινς ο οποίος σημειώνει ότι εάν ο άνθρωπος λειτουργούσε απόλυτα ορθολογικά τότε όλα θα λειτουργούσαν χωρίς μεταπτώσεις, χωρίς υφέσεις και κρίσεις στην οικονομία, οι επενδύσεις και η οικονομία δεν θα κατέρρεαν και η αγορά θα αυτορυθμιζόταν, καλώντας να αντιμετωπίζουμε τους οικονομικά δρώντες όπως πράγματι είναι και όχι ως «λαπλασιανοί δαίμονες». Αυτή την αποδόμηση συσχέτισε ο κος Παπαρασαραντόπουλος με τη μαρξιστική ορθοδοξία «που είχε υιοθετήσει το μηχανιστικό, ιστορικό ντετερμινισμό, το αναπόφευκτο της επικράτησης του κομμουνισμού». Δήλωσε την αντίρρησή του στην άποψη ότι αυτά ανήκουν στον κόσμο των ιδεών διότι, «οι ιδέες έχουν υλική δύναμη», όπως είπε και διάβασε απόσπασμα το βιβλίο, τη θέση του συγγραφέα για το μέλλον της σοσιαλδημοκρατίας και την ανάγκη να απαλλαγεί από τη νοσταλγία της λαμπρής μεταπολεμικής της τριακονταετίας. Ο κος Ηλίας Κανέλης δήλωσε ότι αισθάνεται σαν μαθητής και κατέθεσε τη δυσκολία να περιγράψει ένα τέτοιο βιβλίο. Θυμήθηκε τον εντυπωσιασμό του από την πρώτη επαφή με το συγγραφέα όταν αυτός του ζήτησε να δημοσιεύσει το κείμενο που έδωσε και τον τίτλο στο βιβλίο, «Ήταν η εισαγωγή σε μία νέα γνώση που αγνοούσα εντελώς», είπε χαρακτηριστικά, το μόνο που γνώριζε για το συγγραφέα ήταν η αντιδικτατορική του δράση και οι συνέπειες αυτής της δράσης του για τον ίδιο, τους σημαντικούς ανθρώπους με τους οποίους συναναστρεφόταν, το συστηματικό τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει την ακαδημαϊκή και επιστημονική του καριέρα, «Ενδιαφέρεται για πράγματα που ενδιαφέρουν και εμάς, με πολύ μεγαλύτερη σοβαρότητα και συστηματικότητα, όπως η ταυτότητα της αριστεράς την οποία μπορούμε να διεκδικήσουμε, η σχέση της με την Ευρώπη, η ελληνική εκδοχή της σοσιαλδημοκρατίας, ο τρόπος μετατροπής της ελληνικής οικονομίας σε κάτι σοβαρότερο και σταθερότερο, η προσπάθεια εξήγησης του κόσμου». Αυτό το κείμενο του πρώτου του άρθρου πίστευε ο κος Κανέλης ότι θα το διαβάσουν πολύ λίγοι αλλά διαψεύστηκε από το πλήθος των μηνυμάτων και τις επισκέψεις που δέχτηκαν μετά τη δημοσίευση, «Ενώ τα πολύ επιτυχημένα άρθρα έχουν 10-15 χιλιάδες αναγνώσεις, το συγκεκριμένο κείμενο του Αναγνωστόπουλου είχε 45 χιλιάδες αναγνώσεις μόλις μία ώρα μετά τη δημοσίευσή του και έως τώρα 105 χιλιάδες, κάτι που το κατατάσσει πρώτο σε δημοτικότητα», είπε για να δείξει το μέγεθος της ανατροπής στην εκτίμηση που είχε κάνει. Αναρωτήθηκε γιατί γράφει ο Αναγνωστόπουλος αυτά τα πολύ σύνθετα και διεισδυτικά κείμενά του, «τι προσδοκά;» ρώτησε και συσχέτισε αυτό το ερώτημα με το αντίστοιχο που δέχεται για την έκδοση του περιοδικού του, «Book’s Journal», το οποίο καθαρά επιχειρηματικά δεν έχει κανένα νόημα. Αυτό το ερώτημα το συνέδεσε με το ίδιο το θέμα του βιβλίου που παρουσιαζόταν, ανάγοντάς το στη γενικότερη μορφή του, «Είμαστε όντως ανιδιοτελείς;», και αναφέρθηκε σε αποσπάσματα που συνηγορούν υπέρ αυτής της προβληματικής, καταλήγοντας, «Αυτό που με στοιχειώνει στο βιβλίο είναι η προσέγγιση της ιδιοτελούς ανιδιοτέλειας ή της ανιδιοτέλειας με δύσκολα προσδιοριζόμενη ιδιοτέλεια». Σε αναστολή της απόφασης διαγραφής του Ηλία Κανέλη, κάλεσε ο κος Πέτρος Παπασαραντόπουλος και μετατροπή της σε επίπληξη, συνεχίζοντας το αστείο που ξεκίνησε ο ίδιος και σχετίζεται με την προτέρα πολιτική δράση των δύο αλλά και πολλών στο πάνελ και στην αίθουσα. Ο κος Χρυσάφης Ιορδάνογλου αναφέρθηκε στην πολύχρονη σχέση του με το συγγραφέα και όρισε το βιβλίο ως «συλλογή κειμένων αλλά με υποδειγματική ενότητα», με τα οποία προσπαθεί να παρουσιάσει στο κοινό μερικούς από τους σημαντικότερους ανθρώπους της οικονομικής σκέψης. Συνέχισε αναφερόμενος σε τέτοια παραδείγματα οικονομολόγων και του έργου τους που αναφέρονται στο κείμενο του κου Αναγνωστόπουλου, «Έργο το οποίο ο συγγραφέας έχει μελετήσει εξαντλητικά», κάποια από τα οποία πρότεινε προς ανάγνωση. Αναφερόμενος στις θεωρίες της «Χρησιμότητας» και της «Ορθολογικότητας» που βρίσκονται στο κέντρο της, αυτές οι θεωρίες «Κυριαρχούν σε όλα τα τμήματα των οικονομικών», είπε και αυτό χαρακτήρισε ως την αχίλλειο πτέρνα των νεοκλασικών οικονομικών. Ως καινοτομία σε αυτή τη θεωρία εισάγεται η αμφισβήτηση των ιδιοτελών κινήτρων, «Η συνάρτηση χρησιμότητας μπορεί να περιλάβει αλτρουιστικά στοιχεία», σχολίασε ο κος Ιορδάνογλου, «Χωρίς καταστροφικές συνέπειες». Συνέχισε παραθέτοντας τα δεδομένα, τις σταθερές της οικονομικής θεωρίας, για τον τρόπο με τον οποίο επιλέγει ο άνθρωπος, χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα έναν νέο φοιτητή των οικονομικών ο οποίος βλέπει τη διαφορά της θεωρίας με την πραγματικότητα, «Μας βαραίνει περισσότερο να χάσουμε κάτι που έχουμε παρά η προοπτική να κερδίσουμε», είπε και σημείωσε το πόσο συχνά οι υπολογισμοί μας είναι λάθος, «Επηρεαζόμαστε από τα συμφραζόμενα, από τον τρόπο με τον οποίο περιγράφονται οι επιλογές μας και φυσικά δεν είμαστε συνεπείς προς αυτές». Στο προβληματισμό, «Τι αφήνουμε απ’ έξω ορίζοντας την ορθολογικότητα με τόσο ευρύ τρόπο», απάντησε, «Τα τυχαία καπρίτσια!», στα οποία και ο ίδιος καταφεύγει για να ερμηνεύσει συμπεριφορές που δεν μπορούν να εξηγηθούν με κανέναν άλλο τρόπο, και για να μην πέσει στην παγίδα να δώσει εξήγηση υποτιμώντας τη νοημοσύνη των άλλων, κάτι το οποίο θεωρεί ως τη σημαντικότερη πηγή καταστροφικών λαθών εκτίμησης. «Αν κάποιος έχει δίκιο το κρίνουμε σε συνάρτηση με κάποιο σημείο αναφοράς και για εμάς αυτό το σημείο αναφοράς είναι η Ελλάδα», είπε και αναφέρθηκε στη σημασία της ιατρικής περίθαλψης ως κριτήριο εκτίμησης του επιπέδου μίας χώρας. Συνέχισε αναφερόμενος στην εμπειρία του από την επαφή με του φοιτητές του οι οποίοι δεν είναι εξοικειωμένοι με τις έννοιες, «αποτελεσματικότητα», «αναγκαιότητα», «επίλυση προβλημάτων». Βάζουν όμως στόχους τους οποίους προσπαθούν να επιτύχουν με ρεαλιστικότερο τρόπο, σε πείσμα των κλισέ. Σκέφτονται αποκλειστικά με το δίπολο, «δίκιο-άδικο», ορίζοντας τη δικαιοσύνη ως «αυτό που μας συμφέρει», είπε και συνέχισε με την κατανομή του πλούτου στην Αμερική, τη Βόρεια Ευρώπη αλλά και την Ελλάδα για την οποία δεν γνωρίζουμε τίποτα ενώ για τη διανομή του εισοδήματος, η ανισότητα της οποίας ήταν σχετικά σταθερή έως το 2002, αυξήθηκε έως το 2008 και εκτοξεύθηκε στην πρώτη φάση της κρίσης λόγω της έκρηξης της ανεργίας και κατέληξε στην προτεραιότητά μας, «Να βγούμε από το λαγούμι!», όπως είπε χαρακτηριστικά. Ο κος Γιάννης Βούλγαρης σημείωσε τα προτερήματα της γραφής του Κώστα Αναγνωστόπουλου, κάτι το οποίο διαπιστώνουν όσοι τον διαβάζουν στο περιοδικό Book’s Journal, «Έχει εξαιρετική ικανότητα σύνθεσης και μία μεγάλη ικανότητα απλοποίησης σύνθετων εννοιών», είπε χαρακτηριστικά και μιλώντας για το βιβλίο σημείωσε ότι είναι μία «ελκυστική σειρά πορτρέτων, σημαντικών επιστημόνων, κυρίως οικονομολόγων, που ασκούν κριτική στους παραλογισμούς της αντίληψης για την ορθολογική συμπεριφορά στη νεοκλασική οικονομία και ειδικά για τις παράλογες ανθρωπολογικές προϋποθέσεις του ήρωά της, Homo Economicus». Ξεκαθάρισε την πρόθεσή του να προσεγγίσει το βιβλίο μέσα από το συγγραφέα του, «του οργανωτή αυτών των δοκιμίων», όπως είπε. «Ποιο είναι το πολιτικό κίνητρο αυτών των συγγραφέων και της επιχειρηματολογίας τους;», αναρωτήθηκε και απάντησε αναφερόμενος στον τίτλο οποίο δίνει την απάντηση, «ένα ούτε-ούτε, ούτε ο κομμουνισμός, ούτε ο φιλελευθερισμός», δύο θεωρίες οι οποίες έχουν καταρρεύσει, το 1989 η μεν, το 2008 η δε, με τη μεγάλη κρίση. Σημείωσε όλως ότι ο συγγραφέας απορρίπτει και τον τρίτο δρόμο, «την ανάμεσα διέξοδο», που παρουσιάστηκε τη δεκαετία του ’90 ως τρίτος δρόμος σοσιαλδημοκρατίας τύπου Μπλερ την οποία εξισώνει με μία τύπου νεοφιλελεύθερη παραλλαγή. Όρισε την οπτική του συγγραφέα ως «ισχυρό μεταρυθμισμό», ο οποίος δεν στοχεύει απλώς σε βελτιώσεις και επιδιορθώσεις αλλά σε βαθύτερες δομικές αλλαγές. «Δεν μένει στο επιστημονικό επίπεδο», είπε για το συγγραφέα ο οποίος προσπαθεί να προσδιορίσει και ένα ήθος και ένα ύφος του πολιτισμού λόγου αυτού του μεταρυθμισμού. Η συζήτηση περί ορθολογισμού που έχει ανοίξει, δεν αφορά μόνον του επιστήμονες, εκτιμά ο κος Βούλγαρης, «αφορά τους πάντες» μας λέει και ο συγγραφέας διότι έχει να κάνει με την ανθρώπινη φύση, την οικονομική και κοινωνική συμπεριφορά, είπε και έκανε μία ιστορική αναδρομή στις περιόδους κρίσης και τη σχέση μεταξύ τους, καθώς και στο ρόλο των οικονομικών θεωριών που επικράτησαν σε κάθε περίοδο. Στη δήλωση του ?λαν Γκρίσμπαν, επί 18 έτη προέδρου της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ, «Όλη μου τη ζωή πίστευα στο αόρατο χέρι της αγοράς. Συγγνώμη, λάθος!», αναφέρθηκε ο κος Παπασαραντόπουλος για να ενισχύσει τους προβληματισμούς περί των «σταθερών» στην οικονομία, του οποίους πρωτύτερα κατέθεσε ο κος Βούλγαρης, και έδωσε το λόγο στο συγγραφέα κο Κώστα Αναγνωστόπουλο. Ο κος Κώστας Αναγνωστόπουλος ευχαρίστησε όλους για την τιμή της παρουσίας τους και μίλησε για τη μακροχρόνια σχέση του με τα μέλη του πάνελ και τις δημιουργικές διαφωνίες και ατελείωτες συζητήσεις που τους ενώνουν. «Είναι υποσημειώσεις σε κάποιους σπουδαίους στοχαστές και έτσι πρέπει να διαβαστεί», είπε για το βιβλίο του και συμπλήρωσε, «Υπάρχουν ψήγματα πρωτοτυπίας αλλά χρειάζεται πολύ δουλειά για να σταθούν στα πήλινα ποδαράκια τους». Σημείωσε επίσης και τις αναφορές από τη λογοτεχνία που συναντάμε πολλές φορές μέσα στα κείμενά του στο βιβλίο, «περισσότερο από πονηριά» σχολίασε και διευκρίνισε ότι τα κλασικά λογοτεχνικά έργα που έχουν περάσει τις εξετάσεις του χρόνου, μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως case studies. Κατέθεσε την πεποίθησή του ότι ο μεγαλύτερος παραγωγός και εξαγωγέας πολιτικής θεωρίας και φιλοσοφίας είναι οι ΗΠΑ και υπό αυτό το πλαίσιο δούλεψε πάνω σε αυτά τα κείμενα. «Τι τον κάνει κάποιον να ξυπνάει στις 5 το πρωί ή να κλείνεται στο σπίτι του ένα σ/κ για να γράψει αυτά τα κείμενα;», αναρωτήθηκε για τον εαυτό του, συγκεκριμενοποιώντας τον προβληματισμό και το αρχικό ερώτημα του Ηλία Κανέλη για τα κίνητρα του ανθρώπου. Είναι η επαγγελματική καριέρα; Τα χρήματα; Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε; «Δεν ξέρω!», είπε και συνέδεσε αυτή την άγνοια με το λάθος της απάλειψης της ψυχολογίας από την οικονομική θεωρία, στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού. «Liberal», με την αμερικάνικη έννοια, χαρακτήρισε όλους τους επιστήμονες με τους οποίους ασχολείται στο βιβλίο του, «soft-αριστεροί» για να γίνει πιο κατανοητό, όπως είπε, «και όλοι ψηφίζουν Δημοκρατικό κόμμα». Ιδιαίτερη αναφορά έκανε στον Χέρμπερτ Σάιμον ο οποίος απουσιάζει τυπικά από το βιβλίο αλλά είναι πανταχού παρών και τον οποίο χαρακτήρισε τη «μεγάλη του αγάπη», το βιβλίο του οποίου «Επιστήμες του τεχνητού» έχει ήδη μεταφράσει στα ελληνικά. «Είναι ο άνθρωπος που με βοήθησε να περάσω από το hard πράγματα με τα οποία ασχολούμαι, στα πιο soft», είπε χαρακτηριστικά για τον επιστήμονα, «Μία εκπληκτική μεταπολεμική φυσιογνωμία στις ΗΠΑ». «Οι Ανισότητες και η Μεγέθυνση» είναι τα δύο βασικά ζητήματα που αναπτύσσει με το βιβλίο του και μίλησε ειδικότερα για τη Μεγέθυνση, ως ένα σοβαρό ζήτημα, στις Ανισότητες αναφέρθηκαν νωρίτερα οι ομιλητές. Συνέχισε αναφερόμενος σε δύο μορφές της παγκόσμιας οικονομικής επιστήμης, του Τζων Μέυναρντ Κέυνς και του ?νταμ Σμιθ, και στη συμβολή τους στην εμπλοκή των συναισθημάτων και της ψυχολογίας ως παράμετροι στην οικονομία. «Γιατί καθυστέρησε τόσο πολύ να αναπτυχθεί η Θεωρία των Αποφάσεων;», αναρωτήθηκε ο συγγραφέας, παρόλο που υπήρχαν ερεθίσματα αλλά και αυτονοήτως θα έπρεπε να απασχολήσει τους επιστήμονες νωρίτερα διότι όλη η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι αποφάσεις. «Την ταραγμένη 10ετία του ’70» δέχεται το μοντέλο της ορθολογικής επιλογής μία διμέτωπη επίθεση, την «Περιορισμένη ορθολογικότητα» του Σάιμον και στο επίπεδο των συναισθημάτων, είπε ο κος Αναγωστόπουλος και συνέχισε αναφερόμενος στη συμβολή και άλλων επιφανών οικονομολόγων στην εξέλιξη του τρόπου σκέψης σχετικά με τη συμπεριφορά και τα κριτήρια αποφάσεων των ανθρώπων, αλλά και σε πολιτικές ηγεσίες που υλοποίησαν διαφορετικές πολιτικές ενσωματώνοντας τις νέες θεωρίες. Από τα λεγόμενα επιβεβαιώνεται η αρχική θέση του συγγραφέα ότι κύρια οι ΗΠΑ παράγουν οικονομική και πολιτική θεωρία και φιλοσοφία, με τη συντριπτική πλειοψηφία των ονομάτων να αφορά Αμερικανούς και σπάνια Ευρωπαίους. Ο συγγραφέας έκλεισε με ένα απόσπασμα από το «Federalist No 55» το οποίο, όπως δήλωσε, τον εκφράζει απόλυτα, «Όπως υπάρχει κάποιος βαθμός εξαχρείωσης στο ανθρώπινο γένος, ο οποίος απαιτεί έναν ορισμό βαθμό περίσκεψης και επιφυλακτικότηττας, έτσι υπάρχουν και άλλες ιδιότητες στην ανθρώπινη φύση που δικαιολογούν ένα μέρος εκτίμησης και εμπιστοσύνης».
